Spadek, który pozostaje po zmarłej osobie, jak każdy majątek, musi mieć swojego właściciela. Dlatego przedmioty pozostawione przez zmarłego, czyli majątek spadkowy, jak i długi podlegają po śmierci spadkodawcy procesowi dziedziczenia. Oznacza to, że wszelkie prawa i obowiązki wynikające z bycia właścicielem lub dłużnikiem spadku, przechodzą ze zmarłego na jego spadkobierców. Zobacz kolejną część porady prawnej dotyczącej spadku.
I tu pojawia się kolejne pytanie – kto może tym spadkobiercą zostać? Kodeks cywilny w art. 926 wskazuje źródła powołania do spadku, czyli podstawy prawne, które pozwalają nam uznać konkretną osobę za spadkobiercę. Polskie prawo zna tylko te dwa źródła, którymi są:
- ustawa (czyli Kodeks cywilny);
- testament
Przyjrzyjmy się im zatem z bliższej perspektywy.
Dziedziczenie ustawowe
Najczęściej spotykaną podstawą dziedziczenia jest ustawa. W polskim porządku prawnym tą ustawą jest Kodeks cywilny, a konkretnie księga czwarta, poświęcona spadkom. To jego przepisy regulują, kto i w jakich okolicznościach może odziedziczyć majątek i długi zmarłego.
W myśl przepisów Kodeksu cywilnego wyróżniamy kolejne kręgi spadkobierców ustawowych, którzy dziedziczą spadek. Są nimi:
- grupa – dzieci (wnuki, prawnuki) oraz małżonek spadkodawcy;
- grupa – rodzice;
- grupa – rodzeństwo i ich potomstwo;
- grupa – dziadkowie;
- grupa – wujowie, ciotki, kuzynostwo i dalsi krewni;
- grupa – gmina, ew. Skarb Państwa.
WAŻNE: Osoby z kolejnych grup mogą dziedziczyć, tylko wówczas, gdy osoby wymienione w grupie wyższej nie dziedziczą (bo np. nie mogą, albo odrzuciły spadek; albo ich nie ma). Oznacza to, że np. w przypadku gdy spadek dziedziczą dzieci i małżonek, wówczas rodzice i kolejne grupy nie mają do spadku prawa.
Jak wynika z przedstawionego schematu, ustawa daje pierwszeństwo dziedziczenia najbliższym krewnym zmarłego. Jednak ustawodawca będąc świadomy, że życie osobiste układa się różnie, przewidział także zaistnienie sytuacji, w której zmarły nie pozostawił rodziny, która mogła by odziedziczyć spadek. W takich przypadkach jego majątek przypada gminie, w której mieszkał, natomiast gdy miejsca zamieszkania nie da się ustalić, bądź spadkodawca mieszkał za granicą, dziedzicem będzie Skarb Państwa. Dzieje się tak, ponieważ spadek nie może pozostać niczyj.
Dziedziczenie testamentowe
Drugim źródłem powołania do spadku jest testament. To jedyna, dopuszczalna przez prawo forma rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci. Sporządzenie testamentu powoduje, że przepisy ustawy zostają niejako „wyłączone”, a dziedziczenie następuje według woli spadkodawcy, nawet jeśli jest ona inna niż kolejność spadkobrania wskazana w Kodeksie cywilnym.
Ponieważ testament niejako uchyla ustawę, jego sporządzenie zostało obwarowane szeregiem warunków, które decydują o ważności takiego rozrządzenia. Należy więc pamiętać, że aby testament był ważny, a dziedziczenie na jego podstawie mogło mieć miejsce, musi on spełnić szereg wskazanych przez prawo wymogów. Wśród nich należy wymienić m.in.:
- testament może dotyczyć tylko jednej osoby – nie można spisać testamentu wspólnego, np. przez małżonków;
- testator musi być osobą mającą pełną zdolność do czynności prawnych;
- testament trzeba sporządzić osobiście, tj. nie przez pełnomocnika;
- testament co do zasady powinien być pisemny – sporządzony własnoręcznie, albo przez notariusza, bądź urzędników samorządowych, wymienionych w art. 951 Kodeksu cywilnego.
WAŻNE: Znane z filmów testamenty ustne, wypowiadane „na łożu śmierci” są tzw. testamentami szczególnymi, i aby były ważne, muszą wystąpić szczególne przesłanki, wskazane w Kodeksie cywilnym.
Testament można odwołać, zmieniać jego zapisy, czy sporządzać od nowa. Nie jest to zatem czynność, którą robimy raz w życiu. Pamiętajmy jednak, że dziedziczenie następuje na podstawie ostatniego ważnego testamentu. Choć i tu zachodzą wyjątki – np. w sytuacji, gdy nowy testament nie obejmuje całego majątku, wówczas w tym zakresie ważny jest testament wcześniejszy.
PAMIĘTAJ: Dziedziczenie na podstawie testamentu ma jeszcze jedną zaletę – ustawa nakazuje tak tłumaczyć testament, nawet sporządzony nieporządnie, aby jak najpełniej zrealizować wolę spadkodawcy.
Ustawa zamiast testamentu
Jak już wskazano powyżej, czasami zmarły sporządza kilka testamentów. Z różnych przyczyn, ostatni ważny testament nie obejmuje całego majątku. Wówczas mamy do czynienia z sytuacją, w której ponownie „włącza się” tryb dziedziczenia ustawowego. W takich przypadkach to, co dziedziczy się zgodnie z testamentem podlega reżimowi testamentu, a całą resztę majątku dziedziczy się według przepisów Kodeksu cywilnego.
Można wyróżnić jeszcze kilka sytuacji, w których dziedziczenie ustawowe zastępuje testament. Zdarza się czasem i tak, że osoba, którą powołano do spadku testamentem nie chce, albo nie może odziedziczyć majątku (np. została uznana za niegodną dziedziczenia). W przypadku zrzeczenia się dziedziczenia, spadkobierca testamentowy nie może wskazać „zastępcy”. Jedyne, co może zrobić, to odrzucić spadek. Wówczas o losach tej części spadku, która mu przypadała, zadecyduje ustawa. Również w sytuacji uznania testamentu za nieważny, dziedziczenie odbywa się w drodze ustawy, bez uwzględniania woli zmarłego.
Jak sami widzicie, Drodzy Czytelnicy, problematyka dziedziczenia jest dosyć zawiła, a jej ocena nierzadko rodzi różnorakie komplikacje. Do tego należy dodać naszą, ludzką pomysłowość, która potrafi zagmatwać sprawę zmuszając do dokonania jej indywidualnej i drobiazgowej analizy. Dlatego też jeśli macie pytania, jeżeli dręczą Was wątpliwości dotyczące dziedziczenia, zapraszamy do kontaktu – z chęcią podzielimy się z Wami naszą wiedzą oraz pochylimy się nad Waszą sytuacją.
KANCLEX Porady Prawne Gdynia
